Het afgelopen september geschetste beeld is voornamelijk positief. Het gemiddelde opleidingsniveau is gestegen, de werkloosheid is afgenomen, de criminaliteit blijft dalen, de kwaliteit van de woningen is omhoog gegaan en de levensverwachting blijft stijgen. Het slechte nieuws is dat in de afgelopen tien jaar de verschillen in leefsituatie en tevredenheid tussen mensen uit verschillende inkomens- en opleidingsgroepen niet kleiner geworden zijn. De sociale kloof blijft groot. SCP-directeur Kim Putters laat geen kans voorbijgaan om er aandacht voor te vragen, maar doet dat op wel erg bescheiden wijze.
In het algemeen zijn Nederlanders beter in het opsommen van wat er fout gaat dan van wat er goed gaat, maar ook daarin is de kloof zichtbaar. Vreemd is het natuurlijk niet als mensen met een hogere opleiding en inkomen een positiever oordeel over hun eigen leven en een groter vertrouwen in de samenleving en de politiek blijken te hebben, maar de verschillen zijn erg groot. Van de hogeropgeleiden vindt 62 procent dat het met Nederland de goede kant op gaat, tegenover 47 procent en de middelbaaropgeleiden en 40 procent van de lageropgeleiden. De zorgen over de manier waarop er in Nederland wordt samengeleefd worden overigens wel algemeen gedeeld. Zorgen over de onverdraagzaamheid, het gebrek aan respect, het asociale gedrag en het egoïsme staan bij iedereen hoog op de lijst, hoger dan de zorgen over immigratie of veiligheid.
Het succes van Nederland is te danken aan het feit dat het land al zo lang gekenmerkt wordt door een stabiele brede middenklasse. Een te grote groep achterblijvers geldt als een bedreiging voor een hele samenleving. In 2010 zag de Amerikaanse politiek-filosoof Francis Fukuyama ons land zich ontwikkelen in de richting van een ‘low trust society’, maar voor die voorspelling was weinig grond. Wel heeft een grotere groep genoeg van het verhaal dat het economisch zoveel beter zou gaan, terwijl ze daar zelf zo weinig van merkt. Procentueel is de groep die helemaal niet in de vooruitgang deelt, klein (zo’n 4 procent), maar dit betreft nog altijd bijna zo’n 700.000 mensen. Hun leefsituatie is naar 21ste-eeuwse maatstaven gemeten slecht. Zij geven hun leven een onvoldoende terwijl het gemiddelde rapportcijfer dat de Nederlander aan zijn leven geeft al tien jaar op 7,8 staat.
Aan de vooravond van Prinsjesdag heeft SCP-directeur Putters de hardnekkige kloof weer eens nadrukkelijk onder de aandacht gebracht, maar hij heeft daarbij wel verzuimd om de cijfers echt te laten spreken. Er zullen mensen zijn die zeggen dat dat zijn werk niet is, maar ik vind van wel. Want dat de kloof niet kleiner wordt, is eigenlijk oud nieuws. Wat daar bovenop steeds duidelijker wordt, is dat het alsmaar moeilijker wordt om de kloof te overbruggen. Nederlanders zijn veel meer dan voorheen in hun eigen groep opgesloten. Hogeropgeleiden zoeken en vinden veel meer dan voorheen hun levenspartner in hun eigen groep. Deze ontwikkeling is merkwaardigerwijs te wijten aan een vorm van emancipatie, namelijk de emancipatie van de vrouw. Vroeger waren vrouwen gemiddeld aanmerkelijk lager opgeleid dan mannen en waren sociale-klassen-doorbrekende huwelijken de gewoonste zaak van de wereld. Maar van een afname van sociale mobiliteit is alom sprake. Wat het onderwijs betreft heeft het vorige kabinet er nog eens een schepje bovenop gedaan. De invoering van het zogeheten sociale leenstelsel zou de gelijke kansen van kinderen van minder draagkrachtige ouders hebben moeten bevorderen, in werkelijkheid verdiept de maatregel de kloof. Het zadelt hen met torenhoge studieschulden op. Beter bemiddelde ouders kunnen hun kinderen tijdens hun studie vaak goedkoop in een eigen appartement huisvesten en er hoe dan ook voor zorgdragen dat hun kinderen volkomen schuldenloos afstuderen. Vaak is het echter al eerder misgegaan. De onderwijsinspectie stelde in haar jaarrapport De Staat van het Onderwijs dit jaar opnieuw vast dat sociale afkomst steeds bepalender wordt voor het schoolsucces.
Dit Redactioneel was al gedrukt toen Kim Putters op 29 november in het televisieprogramma Pauw aanschoof in gezelschap van een viertal zogeheten werkende armen. Hij onderschreef zonder omhaal hun verhalen, waaruit bleek dat ze naar de huidige Nederlandse maatstaven geen leven hebben. Zij zaten daar als vertegenwoordigers van 1 miljoen Nederlanders, waaronder 280.000 kinderen. Het meest schokkend vond ik hun reactie op het compliment van Jeroen Pauw voor hun moed om zo open over hun deplorabele leefomstandigheden te komen vertellen. Ze vonden het allesbehalve moedig, ze hadden er geen enkele moeite mee. Het Redactioneel met mijn oproep aan SCP-baas Putters, om de schroomvalligheid die hem zo eigen is van zich af te werpen, is van de drukker teruggehaald. Putters had dat al gedaan. In Den Haag kunnen ze er niet meer omheen.
Bas Levering, hoofdredacteur
